Het WIT project koppelde wetenschappelijk onderzoek aan praktijkgericht onderzoek en de uiteindelijke ontwikkeling van een produkt ten behoeve van docenten en kinderen in het basisonderwijs. 

In het project werd gewerkt aan de ontwikkeling en validering van een leeromgeving op internet die tot doel heeft de kennis- en taalontwikkeling van kinderen in de bovenbouw van het basisonderwijs te stimuleren. Met het onderzoek in dit project is een bijdrage geleverd aan de kennis ten aanzien van het uitbreiden van kennis- en taalontwikkeling bij kinderen in de bovenbouw van het basisonderwijs met behulp van internet.

Mienke Droop, Resi Damhuis en Eliane Segers

In dit artikel beschrijven we een recent verschenen cd-rom ‘Taal & zaakvakken met webquests’ . Deze cd-rom is ontwikkeld voor leerkrachten en laat zien hoe taal en zaakvakken geïntegreerd kunnen worden en op welke manier webquests daarin verweven kunnen. In dit artikel beschrijven we de de cd-rom en gaan we in op de achtergronden.

Taal & zaakvakken
Taal speelt een belangrijke rol bij de kennisverwerving in de zaakvakken. Immers, nieuwe kennis en informatie wordt door middel van mondelinge en schriftelijke taal overgebracht en verworven. Leergesprekken over nieuwe onderwerpen, het bekijken van video’s, het lezen van teksten en het schrijven van werkstukken doen een sterk beroep op de mondelinge en schriftelijke taalvaardigheden van leerlingen. Taalvaardigheid en zaakvakken zijn dan ook onlosmakelijk met elkaar verbonden en expliciete aandacht voor taal en de manier waarop leerlingen door taal kennis verwerven is daarom noodzakelijk. Dit is nodig omdat veel (vooral minder taalvaardige) leerlingen juist struikelen over de taal in de zaakvakken: ze komen veel nieuwe en onbekende begrippen tegen, begrijpen de uitleg van de leerkracht niet en hebben problemen met het lezen van de zaakvakteksten. Deze teksten zijn bovendien vaak moeilijker dan de teksten in de begrijpend lees-methode. Er staan veel onbekende woorden in en de informatiedichtheid is hoog. Ook gaan de teksten over (abstracte) onderwerpen waar de leerlingen nog geen of weinig kennis over hebben. Specifieke aandacht voor taal in de zaakvakken is daarom noodzakelijk.
Ontwikkelingen op het gebied van taalonderwijs, zoals interactief taalonderwijs, bieden allerlei aanknopingspunten voor de integratie van taal en zaakvakken. Interactief taalonderwijs gaat immers uit van het leren in een betekenisvolle context, waarbij kinderen zelf op zoek gaan naar antwoorden op hun eigen leervragen. De zaakvakken bieden de betekenisvolle context die vaak bij het taalonderwijs ontbreekt. Met deze vorm van interactief taalonderwijs sluiten we aan bij kenmerken van taalgericht vakonderwijs waarvoor in de literatuur evidentie is gevonden, zoals blijkt uit een literatuuroverzicht van Van Schooten en Emmelot (2005). Zij hebben een literatuurstudie verricht naar de ‘content-based approach’ (CBA), de Engelse term voor taalgericht vakonderwijs en hebben gekeken welke kenmerken van CBA in onderzoek effectief gebleken zijn. Voor veertien aspecten die ondergebracht kunnen worden in vijf clusters vonden zij in de literatuur evidentie:

1. Het leggen van relaties tussen taalonderwijs, zaakvakonderwijs en eigen ervaringen: taalonderwijs is effectiever als het in een betekenisvolle context wordt geplaatst. De zaakvakken kunnen die context bieden. Lesstof wordt beter verwerkt als er relaties worden gelegd met de eigen ervaringen van leerlingen.
2. Aandacht voor de kwaliteit van de input: begrijpelijkheid taalaanbod van de leerkracht, faciliteren van tekstbegrip door aandacht voor nieuwe woorden en onbekende grammaticale structuren, aandacht voor complexe cognitieve taalfuncties.
3. Aandacht voor output: taalproductie is belangrijk, zowel spreken als schrijven.
4. Aandacht voor vorm: feedback op accuratesse.
5. Interactie: stimuleren van sociale interactie, samenwerkend leren.

In de leeromgeving die we op de cd-rom in beeld brengen, leggen we een link met een ICT-leeromgeving waarin kinderen op een gestructureerde manier informatie leren zoeken op het internet. Met de intrede van internet en de toenemende beschikbaarheid van snelle verbindingen hebben kinderen toegang tot diverse informatiebronnen. Niet alleen tekst, ook audio en video. Leerlingen moeten leren op een gerichte manier informatie te zoeken op het internet. Het gebruiken van de juiste zoektermen en het lezen van de webteksten stellen veel kinderen voor problemen. Het lijkt erop dat zij deze vaardigheden het beste kunnen leren in een meer gestuurde context. De webquest kan die omgeving bieden. Voor deze omgeving is bovendien gekozen omdat die goede mogelijkheden biedt voor de integratie van taal- en zaakvakken. Een webquest is een gestructureerde zoekopdracht rond een relevant thema uit de zaakvakken.

De cd-rom biedt uitgebreide achtergrondinformatie over zowel de taalaspecten als over de rol van ICT: Informatie over gesprekken in kennisverwerving, lezen van informatieve teksten, schrijven om te leren en een ict leeromgeving op internet.

Video’s met praktijkvoorbeelden
Op de cd-rom laten we in ongeveer 40 videofragmenten zien hoe leerkrachten bij een geschiedenis, aardrijkskunde en biologie/natuurthema allerlei talige activiteiten uitvoeren. De thema’s die uitgewerkt zijn: Middeleeuwen, Natuurrampen en het Hart.
De uitvoering van een thema bestrijkt ongeveer 4 a 5 weken. De talige activiteiten zijn onderverdeeld in vier fasen. Oriëntatie, gezamenlijke verdieping, informatie zoeken en verwerken, afsluiting.
De activiteiten tijdens de oriëntatie op het thema hebben als doel het activeren en opdoen van voorkennis. Sommige kinderen weten al veel van een onderwerp, anderen nog helemaal niet. Ieder thema start daarom met een anker: door deze activiteit hebben de kinderen een gezamenlijke kennisbron die mogelijkheden biedt voor verdieping. Het anker biedt aanknopingspunten voor gesprekken waarin de kinderen worden gestimuleerd verder te denken over het onderwerp dat aan de orde is. Andere activiteiten die de leerlingen tijdens de oriëntatie uitvoeren zijn het maken van een woordveld, het leren van nieuwe begrippen en het verkennend lezen in allerlei boeken en materialen.
In de fase van gezamenlijke verdieping voeren de leerlingen activiteiten uit onder begeleiding van de leerkracht.. Door gezamenlijk teksten over het onderwerp te lezen, verdiepende gesprekken over het onderwerp onder begeleiding van leerkracht te voeren en steeds te bespreken welke informatie al gevonden is breiden de leerlingen hun kennis over het thema uit en zijn zij in staat eigen leervragen te bedenken.
Bij het informatie zoeken en verwerken staat het zelf op zoek gaan naar informatie centraal. De leerlingen gaan op zoek naar de antwoorden op hun leervragen en kunnen daarbij van allerlei bronnen gebruik maken. Ze kunnen informatie zoeken in boeken of op de computer, maar ook kunnen ze met iemand een interview houden.
Kinderen werken in de klas aan deze vragen, en een deel van de tijd ook aan de computer. Het werken aan een webquest valt dus in deze fase. Ze voeren de activiteiten van deze fase uit in de tijd die voor zelfstandig werken of het circuit is ingeroosterd. Deze activiteiten worden afgewisseld met gezamenlijke verdiepingsactiviteiten uit fase 2a.
Hoewel kinderen hier zelfstandig of met elkaar aan het werk zijn, geeft u groepjes ondersteuning wanneer dat nodig is. Taalzwakke kinderen of zwakke lezers hebben bijvoorbeeld zeker uw steun nodig bij het werken aan een webquest.
De leerlingen sluiten ieder thema af met een presentatie waarin ze vertellen wat ze gevonden hebben. Presentaties bevatten combinaties van mondelinge en schriftelijke taal. Dat is nodig om de kennis goed te verwerken en te laten beklijven, en tegelijk ook om de taalontwikkeling te stimuleren. Presentaties zijn dus niet alleen maar spreekbeurten. Denk maar eens aan een rondleiding langs tentoongestelde producten of posters die kinderen mondeling toelichten

Webquests
Naast alle activiteiten in de klas is het maken van een webquest als een vaste activiteit in het hele proces opgenomen. Een webquest is een gestructureerde zoekopdracht op het internet (zie ook Van der Molen-Ruijs & Droop 2006). Veel leerlingen hebben houvast aan de structuur van een webquest. Ze beheersen de zoekvaardigheden om zelf de juiste informatie op het web te vinden nog niet. Ze moeten leren om in de overweldigende hoeveelheid informatie antwoorden op hun vragen te vinden, en om te controleren of de informatie klopt en voor hun bruikbaar is. Daarbij moeten ze ook leren de gevonden informatie in een eigen tekst te verwerken. Kortom, vaardigheden die expliciete aandacht in het onderwijs verdienen.
Op de cd-rom staan ook de webquests die bij de thema’s Middeleeuwen, Natuurrampen en het Hart zijn ontwikkeld. Deze webquests verwijzen naar de ankeractiviteit die de leerlingen in de klas hebben gedaan, bijvoorbeeld in de webquest over de Middeleeuwen wordt verder gegaan op de kennis die de kinderen hebben opgedaan door het bekijken van de film Mariken, en bij de webquest over het hart verwerken de kinderen hun kennis en evaringen die ze hebben opgedaan bij de activiteiten van de Junior Hartdag. Daarmee is er een duidelijke link tussen wat de leerlingen in de klas doen en het maken van de webquest achter de computer. Op de cd-rom is te zien hoe leerlingen in tweetallen aan de webquest werken, hoe de leerkrachten hen daarbij begeleiden en welke knelpunten zich voordoen, zoals het niet kunnen vinden van een antwoord in een tekst, moeite met samenwerken.

Kids2kids
Tijdens het thema maken de leerlingen allerlei producten. Ook bij de webquest zit vaak een schriftelijke eindopdracht, bijvoorbeeld het schrijven van een vervolgverhaal op de film Mariken of een stukje voor een kinderencyclopedie over de werking van het hart. Voor kinderen is het heel motiverend om voor een groter publiek te schrijven en te weten dat hun teksten ook door anderen gelezen zullen worden en dat zij ook reacties kunnen krijgen op hun werk. Via de cd-rom krijgt u een inlogcode die toegang biedt tot het plaatsen van werk van leerlingen op de website Kids2kids. U kunt zelf op eenvoudige manier de producten van leerlingen plaatsen of verwijderen en ook de reacties die hierop komen kunt u zelf beheren.

Hoe deze cd-rom te gebruiken?
De cd-rom is op verschillende manieren te gebruiken. Leerkrachten kunnen in hun schoolteam of in het bouwoverleg de videofragmenten bekijken en samen bespreken op welke manier de werkwijze in hun praktijk gerealiseerd kunnen worden. Leerkrachten die vooral geïnteresseerd zijn in het thema taal/zaakvakken kunnen de videofragmenten vanuit deze invalshoek bekijken. Degenen die juist geïnteresseerd zijn in het werken met webquests, kunnen voor deze invalshoek kiezen. Op de cd-rom is een activiteiten checklist geleverd. Hiermee kunnen leerkrachten ook zelf een thema plannen of ze kunnen een van de uitgewerkte themascenario’s in hun klas uitproberen. En tot slot, zal bij de cd-rom een scholingsmap ontwikkeld worden.

Referenties:
Emmelot, Y. & van Schooten, E. (2005). Integratie van taal-en vakonderwijs. Amsterdam: SCO-Kohnstamminstituut.
Molen-Ruijs, K. van der & Droop. M. (2006). Webquests. Een educatieve speurtocht op het internet. Taal Lezen primair, nummer 18, februari 2006, 4-5.